Viral Hastalıklar

Balıkların Önemli Viral Hastalıkları

Ali Küçük-Yakup Yıldırım

Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Viroloji Anabilim Dalı, Burdur

Geliş Tarihi / Received: 15.08.2016, Kabul Tarihi / Accepted: 18.12.2016

Özet: Dünya var olduğundan beri insan, çevresinde bulunan besin maddelerinden yararlanmayı amaçlamıştır. Bu doğrultuda su ürünleri, özellikle balıklar besin kaynağı olarak kullanılmıştır. Gerek avcılıktan gerekse yetiştiricilikten elde edilen bu ürünler insan tüketimine sunulmaktadır. Bu ihtiyaçtan doğan sektörün günbegün büyümesi su ürünleri üretimini veya avcılığını olumsuz yönde etkileyen, verimini düşüren ve üretimde istikrarsız bir tablo oluşturulmasına sebep

olan olguların bilimsel yönden araştırılması zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Bu olumsuzlukların en önemli sebeplerinden biri olarak kabul edilen viral hastalıklar, dünya sularındaki balıklarda yüksek mortalite ve morbidite oranı ile sektöre büyük bir darbe vurmaktadır. Bu derlemenin amacı, yetiştiriciliği veya avcılığı yapılarak tüketime sunulan balıkların viral hastalıkları hakkında bilgi vermektir.

Anahtar kelimeler: Balık, viral infeksiyon

Important Viral Diseases of Fish

Abstract: Ever since the world begun, human have aimed to nutrients around. Accordingly, fisheries, especially fish,

have been used as a nutritional source. These products either by hunting or breeding are offered for human consumption.

Day by day growing of this sector from necessity is provided the scientific need to search the facts affecting the breeding

or hunting of water products, decreasing its productivity and causing an unsteady statement in production. Viral diseases

are one of the most important reasons for these negations deal a major blow in the sector with high mortality and morbidity rates for all fish in world waters. The purpose of this review is to provide information about viral diseases of fish offered for consumption by means of breeding or hunting. 

Key words: Fish, viral infection

Giriş

Yaklaşık %71’lik bölümünün sulak alanlarla kaplı olan yerkürede sayıları ve ekosistemdeki işlevleri tespit edilememiş sucul milyonlarca canlı türü yaşamaktadır. İnsanlar tarih boyunca başta balıklar olmak üzere diğer su canlılarından besin kaynağı olarak yararlanmışlardır. Bu sebeple, dünya ülkeleri imkanları dahilinde ellerinde bulunan su varlıklarını olabilecek en akılcı biçimde kullanmaya hatta mevcut su varlığını azami seviyeye çıkarmanın çabasını göstermişlerdir.

Toplam üretimi 2012 yılında yaklaşık 158 milyon ton, 2013 yıllında ise yaklaşık 163 milyon tona ulaşan dünyadaki balık üretiminin büyük çoğunluğunu: Çin, Hindistan, Endonezya ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından yapılmaktadır. En son verilerde Çin’in Dünya balık üretimindeki %37.2 olan payının %71’nin kültür balıkçılığından karşıladığı açıklanmıştır. Diğer ülkelerin payları ise sırasıyla Hindistan %5.8, Endonezya %5.6, Amerika Birleşik Devletleri %3.5 ve AB ülkeleri %3.7’dir.Kalan payı ise diğer dünya ülkeleri üretmektedir.

Bu derlemenin amacı, yetiştiriciliği veya avcılığı yapılarak tüketime sunulan balıkların viral hastalıkları hakkında bilgi vermektir.

Balıkların Viral Hastalıkları

Infeksiyöz Pankreatik Nekrozis (IPN)

İlk olarak Amerika’da görülen [15] infeksiyöz

pankreatik nekrozisin (IPN) etkeni Birnaviridae familyasının Aquabirnavirus genusuna ait Enfeksiyöz

Pankreatik Nekrozis Virustur (IPNV) [19]. Etken,UV’ ye karşı dirençli olmasına karşın, klorin ve iodin ile inaktive olur, alkali pH’a duyarlı iken asidik pH’ya az da olsa dirençlidir [32]. Horizontal ve vertikal yollar ile bulaşan etken genellikle salmon balık yetiştiriciliğinin yapıldığı yerlerde gözlenmektedir.

Latent enfekte balıklar enfeksiyonu uzun 14 Küçük A ve Yıldırım Y. Balıkların Önemli Viral Hastalıkları

Etlik Vet Mikrobiyol Derg, http://vetkontrol.tarim.gov.tr/merkez Cilt 28, Sayı 1, 2017, 13-22 süreler boyunca idrar ve dışkı ile yayabilirler [15].

Birnavirus, sayısız sucul canlıyı enfekte etmektedir,Reno (1999) tarafından sucul canlılar için en yaygın patojen olarak bildirilmiştir. Türkiye’de ilk kez 2002 yılında rapor edilen etken gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğini 1990’dan bu yana büyük ölçüde etkilenmiş ve yavrularda yüksek mortalite ile seyretmiştir.Enfeksiyonun inkubasyon süresi gökkuşağı alabalığı ve dere alabalığı yavrularında 4-7 gün iken, Atlantik somon yavrularında 10-14 gündür ve yavrularda % 90’a varan bir mortalite oranı rapor edilmiştir [62]. Klinik olarak dış bakıda; renkte kararma, abdomende şişkinlik, zig-zag çizerek yüzme gibi semptomlar gözlenir [28]. Bunun dışında, pseudofeçes, eksophtalmus, kafa bölgesinde ufak şişlikler gözlenebilmektedir [32]. Histopatolojik muayenede; bağırsaklarda patolojik bozukluklara

rastlanırken, klinik enfekte balıklarda kataral enterite de rastlanmaktadır. IPNV aynı zamanda salgı üreten dokularda yangı ve nekrozla bütünleşmiş

pankreatite yol açar. Böbrek ve karaciğer bu enfeksiyondan çok fazla etkilenmemesine karşın gastrointestinal sistem yoğun şekilde etkilenir [32].

Polivalan bir anti-IPN virus serumu kullanılarak yapılan serum nötralizasyon testi ile hücre kültüründe izolasyon ve identifikasyonu gerçekleştirilebilen [40] etkenden korunmanın yolu enfekte yada enfekte olduğu düşünülen balık yumurtalarını almak yerine sertifikalı yumurtaların alınması, kaynak sularında üretim yapılması ve enfekte kuluçkahanelerin kapatılmasıdır [32]. Enfeksiyöz Hematopoetik Nekrozis (IHN) İlk olarak Kuzey Amerika’ da rastlanılan etken, daha sonra Avrupa ve Asya’ya sıçramıştır. WAHIDOİE verilerine göre hastalığa 9 ülkede (Avusturya, Çin, Çek Cumhuriyeti, Almanya, İtalya, Japonya, Hollanda, Polonya, Slovenya) yetiştiriciliği yapılan balıklarda, 2 ülkede (Fransa, ABD) hem vahşi hem yetiştiriciliği yapılan balıklarda, 1 ülkede de (Kanada) sadece vahşi ortamdaki balıklarda rastlanıldığı rapor edilmiştir. Türkiye’de yapılan eski çalışmalarda ise virusun yetiştiriciliği yapılan balıklarda görüldüğü saptanmıştır [14]. Rhabdoviridae familyasıdaki Novirhabdovirus genusu içerisinde yer alan etken [48], asit, eter ve ısıya duyarlıdır. 4°C-20°C’de replikasyon yapabilen virusun optimum replikasyon sıcaklığı 15°C’dir [32]. Birincil

olarak horizontal yolla bulaşan hastalık, infekte yumurta, kanemici parazitler, balıkçıl kuşlar, kontamine çiftlik aletleri, solungaç, dışkı ve idrar ile yayılır.

IHN salmon ve alabalık yetiştiriciliğinde büyük ekonomik kayıplara yol açar, tatlı su yetiştiriciliğinden daha çok denizde yetiştirilen salmon ve

alabalıklar üzerinde deniz suyunun tuzluluk oranından kaynaklanan, ozmatik basınçtan dolayı yüksek mortaliteye sebep olan enfeksiyonlara sebep olmaktadır [28]. 15°C’nin altındaki sular IHN’nin ortaya çıkması için uygun sıcaklıktaki sulardır. Hastalığı atlatan alabalıklar, herpesvirus enfeksiyonlarında olduğu gibi yaşamları boyunca latent enfekte olarak kalırlar [2]. Virus kapillar damar hücrelerine, haematopoetik organ/dokulara ve nefronlara yerleşir. Virusun replike olduğu dokularda, klinik olarak, hemoraji ve ödem göze çarpar. Erişkin balıkların dirençli oldukları enfeksiyona, genç balıklar daha duyarlıdır [28]. Omurgada deformasyona yol açan hastalık, visceral organlarda anemi, gastrointestinal sistemde mukus benzeri sıvı birikimine sebep olur [32].IHN, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’nın yayımlamış olduğu Nisan 2004 tarihli 2004/14 sayılı tebliğinden beri ihbarı zorunlu hastalık olarak kabul edilmiştir [29].Ayrıca, “Avrupa Birliği ülkelerindeki işletmelerde tespit edilebilen, önemli maddi kayıplara yol açan, tedavi ve aşısı bulunmayan ve belirlenen çiftliklerin tespiti zorunlu hastalıklar’’ listesinde yer alır [52]. Nötralizasyon tekniği ve hematopoetik dokulardaki değişikliklerin saptanmasıyla ayırt edilebilen virustan korunmak için yumurtalar iodofor ile dezenfekte edilmeli, virusun tespit edildiği kaynaklar imha edilmeli ve hastalıkla enfekte olan çiftlikler veya kuluçkahaneler terk edilmelidir [32].Viral Hemorajik Septisemi (VHS)Gökkuşağı alabalıklarının en önemli viral hastalıklarından biri olan VHS’ nin [45] etkeni Rhabdoviridae familyasında bulunan Novirhabdovirustur [28]. 4farklı genotipe sahip olan etken [45] eter, gliserol,kloroform, formalin, sodyum hipoklorit, UV ışınları ve 56°C-60°C de inaktive olur [32]. VHS, Kuzey Yarımkürede’ki pek çok bölgede bulunan tatlı su ve deniz balıklarını enfekte eden sucul bir patojendir.[22,56]. Viral hemorojik septisemi, OİE’ nin 2010 Küçük A ve Yıldırım Y. Balıkların Önemli Viral  hastalıkları 15Etlik Vet Mikrobiyol Derg, http://vetkontrol.tarim.gov.tr/merkez Cilt 28, Sayı 1, 2017, 13-22 yılında yayımlamış olduğu listede bildirilmesi gereken dokuz balık hastalığından biridir ve hastalığa ilk kez 1949 yılında Danimarka’da rastlanmıştır [27, 60].VHS virusunun taşıyıcıları, klinik veya subklinik infekte kültür yada doğal balıklardır. Etken genellikle idrarla yayılır [28]. 4°C-14°C arasındaki su sıcaklıklarında görülen hastalığın, düşük su sıcaklıklarında (1°C-5°C) kronik formuna rastlanılabilir.Hastalığın kronik formunun görülmesi halinde topluölümlere yol açtığı belirlenmiştir. 15°C-18°C arası

su sıcaklıkları ise ölüm oranlarını aşağı çekmektedir. Yılın her mevsimi gözlemlenebilen bu hastalığa özellikle su sıcaklıklarının artmaya başladığı ilkbahar aylarında daha fazla rastlanır [23].VHS genellikle 40 günlük ya da daha büyük olan küçük balık türlerinde görülür [40]. Klinik bulguları arasında yüzgeç diplerinde peteşiler, hemorojiler, çok soluk yüzgeçler, periocular hemrojiler, laterji, anormal bir yüzüş şekli gösterilebilir.

Virusun metabolizmadaki ilk hedefi böbrek ve dalak endotelyal hücreleridir ve bu organlar 1-4 gün içinde enfekte olur. Enfeksiyondan hemen sonra bu organlarda nekrosis ve dejenerasyonlara rastlanır.Deneysel enfekste edilen bir balığın karaciğerinde 4-7 gün içerisinde multifokal dejenere alanlara rastlanılmıştır. Hastalıklı balıkların vücutları siyaha yakın bir renk alır, hastalığı atlatan balıklarda dönerek yüzme gibi sinirsel semptomlar baş gösterebilir [34,40].Hastalıklı hayvanlardan alınan örneklere uygulanan real time polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PZR) testinden elde edilecek pozitif sonuçlar etkenin varlığını göstermektedir. Enfeksiyondan

korunmak amacıyla kontrol protokollerine uyulmalı ve şüpheli kaynaklardan yumurta alınmamaya dikkat edilmelidir [20]. Hastalık, 3285 Sayılı Hayvan Sağlığı Zabıtası Kanunu (HSZK) kapsamında 1 Nisan 2004 tarih ve 2004/14 sayılı tebliğinden itibaren ihbarı mecburi balık hastalığı olarak tanımlanmıştır [8].Sazanların Bahar Viremisi (SBV)Avrupa’da kendine son derece geniş bir yayılma alanı bulan etken Rhabdoviridae familyasının Vesikulovirus genusu içerisinde yer almaktadır [1].Dünya genelindeki sazan balıkları üzerinde yüksek kontagiyöz karakterli ve ciddi enfeksiyona yol açan SBV virusu OIE’nin 2011 yılında yayımladığı lisetede bildirilmesi gerekli bir patojen olarak rapor edilmiştir [44]. Virus, eter, ısı ve aside duyarlıdır [1]. Optimal replikasyon pH’si 7.0-10.0’dur [56].Su sıcaklıklarının 10°C-17°C olduğu bahar aylarında ölüm oranı çok daha fazla gözlenirken, enfekte balıkların yüksek sıcaklıklarda ürettiği humoral antikorlar yayılmayı durdurabilir ve bu immunite sayesinde re-enfekte olmaktan korunabilirler [1].SBV virusu, horizontal yolla yayılmaktadır [50].Ölümcül bir enfeksiyon oluşturan etken, kapillar endotel hücrelere, nefronlara ve hematopoetik yapılara affinite gösterir. Virusun dokular üzerindeki klinik bulguları genel olarak hemorojik oluşumlar ve ödemdir [28]. Balıkların üretim çiftliklerindeki havuzların girişinde yoğunlaşmaları SBV’ nin primer belirtilerinden sayılabilir. Laterji, dengesiz ve sebepsiz yüzme davranışsal  semptomlardır, sudan çıkarılan balığın anal bölgesinden asidik kanlı bir sıvı gelir [32].SBV virusu, diğer tatlı su balıklarını da enfekte edebilmesine karşın asıl etkisi sazanlar (C.carpio)üzerinedir. Dış bakıda, deri üzerinde ve gözde hemorajiler, eksophtalmus, abdominal gerginlik gözlenirken, iç bakıda; Peritonitis, ascites, kataral ve hemorajik enteritis, iskelet kaslarında ve yüzme keselerinin çeperlerinde peteşiyel hemorajiler izlenebilmektedir. Etken enfekte balıkların böbrek ve dalaklarından da izole edilmiştir [1, 44].Enfeksiyonun tanısı klinik bulgular yardımıyla yapılabilir bunun yanı sıra indirekt flouresan antikor testi (İFAT) ve Enzym-Linked  zmmunosorbent Assay (ELISA) testleri de izolasyon ve identifikasyonda kullanılmaktadır [58]. Etkenden korunmak için hastalıkla kontamine balık çiftlikleri arantinaya alınmalı ve bölgedeki balık hareketleri durdurulmalıdır [41]. Ülkemizde, Hayvan Sağlığı Zabıtası Kanununa (HSZK) göre ihbarı mecburi bir hastalıktır [8].

Yellowtail Asites Virus (YAV) Enfeksiyonu Balık, kabuklu ve yumuşakçalarda enfeksiyon meydana getiren bu virus, Birnaviridae familyasının Aquabirnavirus enusundadır. Güneydoğu Asya’daki balıklarda epizootik ülseratif sendroma yol açan viral ajan da bu genus içerisinde yer almaktadır [18]. Virus pH 3-11 arasına, etere ve kloroforma dirençlidir. 56°C de 30 dakika boyunca 16 Küçük A ve Yıldırım Y. Balıkların Önemli Viral Hastalıkları Etlik Vet Mikrobiyol Derg,  http://vetkontrol.tarim.gov.tr/merkez Cilt 28, Sayı 1, 2017, 13-22 etkin kalabilir, replikasyonu idoksuridine ile inhibe edilemez [59]. YAV’ın viral replikasyon ve rotein

sentezinin Japon inci istiridyesinde meydana geldiği elektron mikroskobu ve indirekt florasan antikor testi ile doğrulanmıştır [26]. Bununla birlikte,YAV’ın sebep lduğu hastalıkların baskılanması ve sucul çevrede YAV salgınlarının azaltılması için virusun bir konakçıdan diğerine bulaşma yolunun gün yüzüne çıkarılması gerekmektedir [26]. Genellikle su sıcaklıklarının 18°C-25°C arasında olduğu Nisan ve Ekim ayları arasında hastalığın meydana gelme sıklığı artarken daha sonraki aylarda bir düşüşe geçmektedir. YAV salgını, sekunder enfeksiyon etkenlerinin etkisiyle daha da ağır bir prognoz gösterebilir, bu durum hastalığın teşhisini

güçleştirir [25, 49]. Hastalıktan etkilenen yavrularda; anorexia, letarji ve tirbişon şeklinde yüzme hareketleri gözlenir. Abdomen şişkin, intestinal sistem

hemorojik ve baş bölgesinde kızarıklıklar görülür.En önemli karakteristik bulgu ise akut kataral enteritistir [11].İnaktif aşılar kullanılarak hastalıktan korunmaya çalışılmaktadır. Fakat bu tür aşıların doku kültürlerinde veya özel canlı türlerinde üretilmesi için çok miktarda aktif virusa gereksinim duyulmaktadır ki bu da üretim maliyetlerini artırmaktadır. Bununla birlikte attenüe canlı aşılarda balıklar üzerinde infeksiyöz olgu yaratma korkusundan dolayı tercih edilmemektedir. Günümüzde gelişen teknoloji ile birlikte virus proteininden üretilen subunit aşılar inaktif aşılara göre daha güvenlidirler. Tüm bu sebepler subunit aşı geliştirme çalışmalarını cazip

hale getirmektedir [57].Hirame Rhabdovirus (HIRRV)Enfeksiyonu Hirame Rhabdovirus (HIRRV), Rhabdoviridae familyasının Novirhabdovirus genusu içerisinde yer

alır [6]. Etken negatif polariteli, tek iplikçikli, lineer morfolojiye sahip bir RNA virusudur [9]. 5°C ila 20°C arasındaki su sıcaklıklarında replike olabilen Hirame Rhabdovirusun optimum replikasyon sıcaklığı 15°C-20°C arasındadır. 80 x 180 nm boyutlarında ve mermi şeklinde olan virusun, pH 3’e, etere ve ısıya (50°C 2 dk) duyarlı olduğu bilinmektedir [35]. Diagnostik testler etkenin Avrupa’da bilinen Novirhabdovirus türleri ile ilişkili olmadığı sonucunu ortaya çıkarmıştır [7]. Etken öncelikli olarak Japon pisi balığını (Paralichthys olivaceus), çipurayı (Spondyliosoma cantharus) ve gökkuşağı alabalığını (Oncorhynchus mykiss) enfekte etmektedir

[63]. Polonya’da yapılan bir araştırmada [7] tatlı su kültür balıkçılığı yapılan iki çiftliğe hastalığın bulaşmasında Asya’dan gelen ve yem olarak beslemede kullanılan dondurulmuş balıkların yol açtığı ortaya konulmuştur. Etkenin, su ve yumurtalar yolu ile taşındığı bilinmektedir [13]. HIRRV enfeksiyonu genellikle gonadlar, yüzgeçler ve iskelet kaslarında yoğunlaşmaktadır [6].Hasta balıkların genellikle lateral kas sistemlerinde hemorajilere rastlanmakta, dalakta ve hematopoetik

dokularda nekroz odakları gözlenmektedir.Bu semptomlar VHSV ile benzerlik göstermektedir [26].Nötralizasyon testi ile identifikasyonu mümkün olan etkenden korunmak amacıyla DNA aşısı geliştirme çalışmaları yapılmaktadır [42, 55].Viral Nervous Nekrozis (VNN) Enfeksiyonu Viral ensefalopati ve retikülopati olarak da bilinen viral nervous nekrosis enfeksiyonunun etkeni Nodaviridae familyasında Betanodavirus’ tur [11].Çift iplikçikli genoma sahip etken pozitif sarmallı RNA taşır [11]. VNN’ nin Amerika ve Afrika kıtaları dışında dünya genelinde de yavru ve larvalarda ciddi hastalıklara yol açtığı bilinmektedir. Günümüzde bu hastalığa 11 familyadan 22 balık türünde rastlanmaktadır [47].Anaç balıklar virusun en önemli kaynağıdır ve etken, vertikal yol ile yavrulara taşınır [8, 20].Retina ve beyin okularında vakuolleşmeler ile karakterize olan bu hastalık balık populasyonlarında yüksek mortalite oranlarına sebep olmaktadır [43].Hastalıkta genç balıklarda, ergin balıklara göre daha ciddi lezyonlar meydan gelir [47].Enfeksiyon sırasında iştah kaybı, anormal yüzüş ve beden renginde koyulaşma, alışılmışın dışında tirbüşon tarzı yüzme gibi klinik bulgular görülebilir. Ayrıca yüzme keselerinde yoğun yangı ve beyinde ciddi konjesyonlar oluşur [11]. Hastalık temel

olarak beyin, spinal cord ve retinada gözlemlense de virus balığın gonadlarında veya sindirim kanalında replike olabilir ve bu replikasyon sonucunda

yumurtalar veya larvalar kontamine olabilir [11].Hastalıktan korunmanın en başarılı yolu yumurtaların dezenfeksiyonudur [28], enfeksiyonun Küçük A ve Yıldırım Y. Balıkların Önemli Viral Hastalıkları 17 Etlik Vet Mikrobiyol Derg, http://vetkontrol.tarim.gov.tr/merkez Cilt 28, Sayı 1, 2017, 13-22 tanısında ise hasta balıkların beyin ve retinalarında rastlanılan vakuolleşmeler karakteristik bir özellik taşımaktadır [43]. Bunun yanı sıra enfekte retina ve beyin dokularından yapılan prepararatların elektron mikroskobuyla incelemenmesi ile de virus tanımlanabilir [47]. Enfeksiyona karşı etkin bir tedavi yöntemine literatür araştırmalarında rastlanılamamıştır.

Fakat hastalığın başlangıç safhasında enjeksiyon veya immersiyon yolu ile uygulanabilecek aşı çalışmaları hala devam etmektedir [12].Snakehead Rhabdovirus (SHRV) Enfeksiyonu Snakehead Rhabdovirus Rhabdoviridae familyasının Novirhabdovirus genusu içerisinde yer almaktadır [3]. Virusun optimum replikasyon sıcaklığı 15°C ile 25°C arasındadır. Etken, 37°C’de replikasyonunu gerçekleştirememektedir. Virus, infektivitesini kaybetmeksizin 10°C’ de 30 gün, 8°C’de 10

gün muhafaza edilebilir [38]. Güneydoğu Asya’daki sıcak su balıklarını etkilemektedir [31]. SHRV hakkında Sri-Lanka’da yapılan bir araştırmaya [17]göre hastalığın enfektif alanda yaşama, etkeni barındıran su ile temas ve hastalıklı balıkların popülasyonda bulundurulması ile bulaştığı gösterilmiştir.Karakteristik olarak nekrotik ülserasyona yol açan SHRV pek çok balık türünde enfeksiyona sebep olmaktadır. Bu balık türlerinin en yaygın olarak bilinenleri; Snakehead (Ophicephalus struatus), yayın balığı (Clarias bratachus) ve kum kayabalığıdır (Oxyeleotis marmoratus) [30]. Süspanse hücre kültüründe %2’lik formalin ile 5 dakika boyunca muamele  edilen vürusun %99.9’u, 30 dakika içinde de tamamı inaktive olmaktadır [17]. Etken elektron mikroskobisi, ELISA ve çapraz nötralizasyon tekniği ile identifiye  edilebilir [33].Channel Catfish Virus (CCV) Enfeksiyonu Channel catfish virus (CCV), Herpesviridae familyasının Gammaherpesvirinae alt ailesinin Ictalurivirus genusu içerisinde yer almaktadır [28].Virusun, %20’lik eter veya %5’lik kloroform uygulaması ile enfektivite oranında %20’lik bir düşüş yaşanır, ayrıca 60°C’ de 1 saatte ve ultraviole ışığına maruz kalma durumunda etken inaktive olur [53]. Klinik ve subklinik enfekte balıklar hastalığın rezervuarları olarak kabul edilmektedir. Etkenin,

deneysel amaçla enfekte edilen balıkların bulunduğu sudan izole edilmesine rağmen virusun nasıl saçıldığı anlaşılamamıştır, vertikal ve horizontal bulaşma tespit edilmiştir fakat vertikal bulaşmanın mekanizması çözülememiştir [28]. 18°C-20°C sıcaklıktaki sularda bulunan 10-30 günlük balıklarda herpesvirus enfeksiyonuna bağlı mortalite oranı %80-90 civarına yaklaşmaktadır. Enfekte balıklarda; deride ve yüzgeçlerde epidermal hiperplazilere,donuklaşmış yüzgeçlere, melanizme astlanılabilir. Ayrıca nadir de olsa asites gözlemlenmektedir.Asites semptomu gösteren balıkların renal tubulleri dilate olmuştur ve tubular epitelyaları ile karaciğer

hücreleri atrofiye haldedir [11].Etken, nötralizasyon, immunflorasan,ELISA, PZR gibi testler ile teşhis edilebilir [47].Enfeksiyonu atlatan balıklarda nötralizan antikor

seviyesi yüksektir. Bu dönemden sonra virusa aityapılar tespit edilemese de erişkin balıklarda özellikle üreme dönemi stresiyle birlikte re-enfeksiyonlar oluşabilir [28].Oncorhynuchus masou Virus (OMV) EnfeksiyonuHerpesviridae familyasında bulunan virüse geçici olarak Oncorhynuchus masou virüs (OMV) adı verilmiştir [36]. OMV’nin optimum replikasyon sıcaklığı 15°C civarlarıdır. Etken, ısıya, etere ve aside (pH 3) karşı duyarlıdır. UV ışığı ile tamamen inaktive olan OMV’nin viral replikasyonu primidin analoglarıyla, fosfoasetat ve asiklovir gibi kimyasallarla inhibe edilebilir [64]. OMV’nin konakçıları klinik enfekte ve bir kültürden diğerine gizlice geçiş yapan vahşi balıklar olarak belirlenmiştir.Enfeksiyon dışkı, idrar, seksüel sıvılar ve deri mukusu ile yayılabilmektedir. Su büyük bir abiyotik rol üstlenirken umurta yüzeylerinin teması da horizontal bulaşmaya sebep olabilmektedir [50]. OMV onkojenik bozukluklarla birlikte deride ülseratif dejenerasyonlara neden olur [28].Klinik muayenede ödem ve hemorajilerle ilişki halinde ilk olarak sistemik ve çoğunlukla ölümcül enfeksiyonlar şeklinde görülür [50]. Virus endotelyal kan  kapillar hücrelerinde ve hematopoetik dokularda enfeksiyon meydana getirir. Bazı vakalarda karaciğerde beyaz odaklanmalara rastlanılabilir [37]. Klinik enfeksiyonu atlatan pek çok balıkta 4 ay sonra ağız kenarlarında, 1 yıl sonra caudal yüzgeçte,operkulumda ve vücudun farklı bölgelerinde neoplaziler meydana gelmektedir [28]. Klinik semptomların incelenmesiyle ve laboratuar analizlerinden 18 Küçük A ve Yıldırım Y. Balıkların Önemli Viral Hastalıkları Etlik Vet Mikrobiyol Derg,  http://vetkontrol.tarim.gov.tr/merkez Cilt 28, Sayı 1, 2017, 13-22 IFAT ve PZR yöntemi ile etkenin tespit edilmesi mümkündür, korunmada ise formalin ile inaktive

edilmiş OMV aşısı kullanmanın yavrular üzerinde çok etkili bir koruma sağladığı bilinmektedir [50].Salmonid Alphavirus (SAV) Hastalığı Etken, Togaviridae amilyasının Alphavirus genusu içerisinde yer alır, 55- 65 nm büyüklüğünde ve zarlı olan SAV tek iplikçikli RNA taşır [51]. Bugün için salmonid balıklarda görülen lphavirusları 6 alt tipe ayırabiliriz [24, 64]. Bunlardan alt tip 1 ve alt tip 3-6 pankreas hastalığına (PD), alt tip 2 sleeping hastalığına (SD) sebep olmaktadır. SAV-1 ve SAV4 öncelikli olarak deniz Atlantik somonlarından,SAV-3 Norveç’te denizde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarından izole edilmiştir [64]. Su sıcaklığının 8°C-15°C arası olduğu durumlarda akut halde olan enfeksiyon, su sıcaklığının 8°C altına düştüğü sıcaklıklarda kronikleşmektedir [64]. Salmonid Alphavirus; enfekte balıklar, ontamine su ve su gereçleri ile bulaşır. Hasta balık etkeni 6-12 hafta boyunca yayabilir ve hatta deniz suyunda 2 yıl boyunca salgınlar gözlenebilir [46],virus deniz suyunda uzun süre enfektivitesini korumaktadır [51]. Salgın sürüde gözlenmeden bir veya iki hafta önce iştahta düşüş yaşanır. Salgın sırasında balık yüzeye yakın, kafesin köşelerinde yüzerken ya da kafesin veya tankın dibinde dinlenirken gözlemlenebilir [51].Makroskobik değişiklikler farklı olmakla birlikte karşılaşılan en yaygın bulgu sarı mukoid intestinal dokudur. Kimi balıklarda pylorik kesede peteşilere, hemoperikardiyumda ruptura neden olabilir. Ayrıca dolaşım problemlerine işaret olan eksophtalmusla, asitesle veya ödematoz oluşumlarla karşılaşılabilinir. Histopatolojik olarak, pankreas ekzokrininde, iskelet ve kalp kaslarında değişikliklere yol açar [51].Serum nötralizasyon testi ve real-time PZR tekniği ile teşhisi mümkün olan enfeksiyondan korunmak için [51], stres faktörlerinin azaltılması, canlı balık transferlerinden kaçınılması, balık yetiştiriciliğine uygun malzeme kullanılması, kalifiye personel ile çalışılması gibi önlemler alınmalıdır [51].

Koi Herpesvirus Hastalığı (KHVH)Etken, Herpesvirus üstfamilyasının Alloherpesvirus genusunun Cyprinid Herpes Virus-3 (CyHV-3) türüdür. Sekans analizleri CyHP-3 etkenin CyHP-1 ve CyHP-2 etkenleri ile yakın ilişkili olduğunu göstermiştir [41]. Toplu Koi Sazan’ı ölümleri ilk olarak 1998 yılında Amerika Birleşik Devletleri

ve İsrail’de rapor edilmesine karşın yapılan örnek analizlerinde 1996 yılından beri Birleşik Krallık’ ta doğal yaşamdaki sazanlarda bu etkene rastlanıldığı bildirilmiştir.